تلاش عمران خان برای میانجیگری بین ایران و عربستان؛ ماموریت غیرممکن!

عمران خان، در تاریخ ۱۳ اکتبر وارد تهران شد و با آیت‌الله خامنه ای، رهبر و حسن روحانی، رئیس جمهور ایران دیدار کرد. خان در زمان ترک تهران به خبرنگاران گفت: «اکنون با نگرش مثبتی به عربستان سعودی سفر خواهم کرد».

جارستان_ عمران خان دو روز بعد وارد ریاض شد و با سلمان بن عبدالعزیز، پادشاه عربستان و محمد بن سلمان، ولیعهد کشور ملاقات کرد. مطابق با بیانیه منتشر شده توسط دفتر نخست وزیر پاکستان، خان در این ملاقات از پادشاه عربستان درخواست کرده است که اختلافات خود با ایران را از طریق دیپلماسی حل و فصل کند. البته هنوز گزارشی در مورد پاسخ رهبران سعودی به این پیشنهاد منتشر نشده است.
اما در هفته‌های اخیر شواهدی در مورد کاهش تنش در منطقه مشاهده نشده است. پیش از سفر خان به تهران، یک نفت کش ایرانی در نزدیکی بندر جده عربستان مورد حمله قرار گرفت. ایران به طور غیر مستقیم عربستان را سرزنش کرد و تهدید به اقدامات تلافی جویانه کرده است.
در روز‌های اخیر این سوال در رسانه‌های دنیا مطرح شده بود که آیا خان شخصا تصمیم گرفت به تهران و ریاض سفر کند یا اینکه دونالد ترامپ و بن سلمان از او درخواست کرده بودند.
علاوه بر این، رئیس جمهور روسیه پیش از عمران خان به عربستان سفر کرده بود. در این بازدید از ولادمیر پوتین سوال شد که آیا برنامه‌ای برای میانجیگری بین تهران و ریاض دارد. پوتین اشتیاق زیادی برای دخالت در مناقشه بین دو کشور نشان نداد و صرفا گفت که ایران و عربستان نیازی به توصیه قدرت‌های خارجی ندارند.
برخی تحلیلگران معتقدند که ماموریت خان در خلیج فارس در نهایت به نفع کشورش خواهد بود، زیرا تصویر مثبتی از پاکستان به عنوان یک کشور بی طرف ترویج می‌کند. اما پیش بینی نمیشود که دیدار‌های او با رهبران ایران و عربستان کمکی به کاهش تنش در خلیج کند.
با وجود این، دفتر وزارت خارجه پاکستان ادعا کرده است که مذکرات خان با مقامات سعودی جامع و سازنده بوده اند و دو طرف در حال تبادل نظر برای پیشبرد اهداف خود در منطقه هستند. بیانیه دولت پاکستان مثبت به نظر می‌رسد. اما پیشنهادات ارائه شده با موانع زیادی روبرو خواهند شد.
اول، باید به این واقعیت تاریخی اشاره کنیم که سابقه روابط خصمانه بین ایران و عربستان سعودی به چندین دهه باز می‌گردد. اسلام آباد در گذشته حداقل چهار بار تلاش کرده بود که بین این دو دشمن دیرینه در خلیج فارس میانجیگری کند. اما هیچ کدام از تلاش‌های قبلی پاکستان را نمیتوان موفقیت آمیز دانست.
دوم، ایرانی‌ها دلایل خوبی برای اعتقاد به این موضوع دارند که عمران خان واسطه بی طرفی بین دو کشور نخواهد بود. البته نخست وزیر پاکستان اصرار کرده است که صرفا به دنبال تسهیل مذاکره بین تهران و واشنگتن است. خان در سپتامبر ۲۰۱۹ در اولین سفر خارجی خود به ریاض سفر کرده بود. این در حالی است که اولین بار در ماه آوریل به تهران سفر کرد. تعجبی نداشت که مقامات ایرانی استقبال گرمی از او در فرودگاه مهرآباد به عمل نیاوردند.
خان احتمالا برای حل مشکلات اقتصادی کشور بار‌ها در ماه‌های گذشته به عربستان سعودی سفر کرده بود. اما در هر صورت رهبران ایران تصور می‌کنند که او بیشتر طرف عربستان را خواهد گرفت. خان حتی در اظهار نظری نابخردانه بر روی تعهد پاکستان نسبت به تامین امنیت دو مسجد مقدس در عربستان سعودی تاکید کرده بود.
اما واقعیات کنونی در منطقه و پیچیدگی روابط خصمانه بین تهران و ریاض نیز عامل دیگری است که تحلیلگران را نسبت به موفقیت ابتکار دیپلماتیک عمران خان بدبین کرده است. برای مثال، رهبر و رئیس جمهور ایران در دیدار با خان از جنگ یمن به عنوان یکی از مسائل مهم منطقه یاد کرده بودند.
جنگ یمن یکی از دلایل اصلی تشدید تنش بین تهران و ریاض بوده است. دو کشور از جریان‌های مخالف حمایت می‌کنند. اما چرا یمن اهمیت زیادی برای ایران دارد؟ آرش سفری، تحلیلگر ایرانی در مصاحبه با خبرگزاری ما گفت: «ایرانی‌ها معتقدند که شورشی‌های حوثی در شرایط کنونی دست برتر را در یمن دارند. به همین خاطر ترجیح می‌دهند که حالا جنگ داخلی یمن طریق مذاکره حل و فصل شود». در ماه‌های اخیر شاهد دیدار بین رهبر ایران و مقامات حوثی و همچنین گشایش دفتر این گروه در تهران بوده ایم. بنا بر این، رهبران ایران دوست دارند که حوثی‌ها قدرت را در یمن در دست بگیرند.
در اواخر ماه سپتامبر شاهد حملات گسترده‌ای علیه زیرساخت‌های عربستان در نزدیکی مرز یمن بودیم. شبه نظامیان حوثی ادعا کردند که ۵۰۰ سرباز سعودی را کشته اند و بیش از ۲۰۰۰ نفر از آن‌ها را اسیر کرده اند. البته این ادعا‌ها تایید نشده اند.
علاوه بر این، حملات ۱۴ سپتامبر علیه تاسیسات نفتی عربستان نیز انگیزه رهبران سعودی برای مذاکره با حوثی‌ها را افزایش داد. ریاض تمایلی برای ادامه جنگ در یمن ندارد. ظاهرا سعودی‌ها نقش حوثی‌ها در آینده یمن را پذیرفته اند.
وضعیت کنونی در یمن و پرهیز رئیس جمهور آمریکا از اقدام نظامی باعث شد که تهران در مقایسه با ریاض موقعیت بهتری داشته باشد. اما باید به این موضوع نیز اشاره کنیم که تنش بین ایران و عربستان ارتباط زیادی با کمپین فشار حداکثری ترامپ دارد. حسن روحانی در دیدار با عمران خان خواستار بازگشت آمریکا به توافق برجام و برداشته شدن همه تحریم‌های اقتصادی شده بود.
البته احتمال حل و فصل جنگ داخلی یمن در آینده نزدیک وجود دارد. اما با توجه به تنش بین تهران و واشنگتن بعید به نظر میرسد که ثبات به خلیج فارس باز گردد. در بهترین سناریو ابتکار دیپلماتیک عمران خان می‌تواند حداقل از بروز جنگ بین تهران و ریاض جلوگیری کند. /تیک